Kişilik, genetik yatkınlık da dahil olmak üzere ağırlıklı olarak çevreyle etkileşim neticesinde ortaya çıkan bir durumdur. Bir insanın doğumundan itibaren çevresindeki diğer insanlarla etkileşime kişiliğin oluşumunda son derece etkili bir faktördür. Kişilik bozukluğu ise ergenlik ya da erken yetişkinlik döneminde gelişen ve bireyin karakteristik özelliği haline dönüşen bir hastalıktır. Kişilik bozuklukları, kökleri oldukça derine inen, tedavi süreci uzun ve zorlu olan ruhsal bir problemdir.

Kişilik bozuklukları, bireyin hem günlük yaşamını hem de sosyal hayatını olumsuz yönde etkileyen bir tür uyum bozukluğu olarak da ifade edilir. Kadın ve erkekler bu türden bir rahatsızlıktan eşit seviyede etkilenirken, çok yönde faktörlere sahip olabilirler. TAT, MMPI ve Rorschach türünden projektif testler, kişilik örgütlenmesiyle alakalı detaylı bilgi verebilecek testler arasında yer alırken, bu testler kişilik bozukluğu tanısı için son derece faydalıdır. Ayrıca tanıda psikolojik muayene, testler, ölçekler, aile görüşmeleri ve EEG-MR gibi görüntüleme tetkikleri de kullanılabilir. 

Kişilik Bozukluğu Nedir?

Bireyin sahip olduğu kişilik, onu diğer insanlardan ayıran ve devamlılık gösteren davranış şekilleridir. Kişilik özellikleriyse pek çok farklı toplumsal ve kişisel ortamlarda sergilenen, bireyin kendisini ve çevresindekileri anlaması, etkileşime girmesi, ilişki kurması şekli ve düşünce yapısıyla alakalıdır. Esneklikten uzak ve uyum bozucu olan kişilik özellikleri, işlevsellikte gözle görülür bir bozulma ya da öznel bir probleme neden olduğunda kişilik bozukluğu göz önünde bulundurulmalıdır.

Kişilik bozukluklarının en temel özelliği, bireyin kültürü göz önünde bulundurulduğunda beklenenden ciddi ölçüde sapmalar gösteren, devamlılık halinde bir iç yaşantı ve davranış örüntüsü olarak ifade edilir. Herhangi bir kişilik bozukluğunun özellikleri, çoğu zaman ergenlik ya da yetişkinlik döneminde görülebilir. Ayrıca bu türden ruhsal bozukluklar, çeşitli akıl sağlığı sorunlarına da zemin hazırlayabilir.

Kişilik bozukluklarına sahip olan bireyler, toplumda normal olan ya da normal olduğu düşünülenden daha farklı bir bakış açısına sahiptir. Bu kişilerde genellikle başa çıkma becerileri zayıf olurken, sağlıklı ilişki kurabilme sorunu da sıklıkla görülen bir durumdur.

Diğer yandan kişilik bozuklukları, kendi grubunda yer alan şiddetli zihinsel bozukluklar arasında en sık görülen ruhsal problemdir. Madde ya da alkol kullanımı, duygudurum sorunları ya da anksiyete gibi durumlarla beraber görülebilen kişilik bozuklukları, çoğu zaman ergenlik döneminde, kişiliğin olgunlaşmaya başladığı süreçte ortaya çıkar.

Kişilik Bozukluğu Çeşitleri Nelerdir?

Kişilik bozukluğu çeşitleri kendi aralarında gruplara ayrılır. Bu gruplarsa A, B ve C kümesi kişilik bozuklukları olarak ifade edilir.

A Kümesi Bozuklukları

A kümesi bozuklukları 3 farklı gruba ayrılırken, bu gruplar şunlardır:

Şizoid Kişilik Bozuklukları

Şizoid kişilik bozukluğuna sahip olan bireyler, çevresindeki insanlardan uzak kalmayı tercih ederken, aynı zamanda sosyal ilişkilere karşı da kayıtsızdır. Çoğu zaman yalnız kalmayı isteyen bu kişiler, oldukça nadir olmak üzere güçlü duygular hissedebilirler.

Paranoid Kişilik Bozukluğu

Eksantrik kişilik bozuklu çeşitlerinden bir diğeri de paranoid kişilik bozukluğudur. Paranoya, bu türden bozukluğa sahip olan bireylerde bir simge olarak kabul edilir.

Paranoyak kişilik bozukluğu olan bireyler çevresindekilere karşı devamlı olarak güven sorunu yaşarken, aynı zamanda şüpheli bir yaklaşım da sergilerler. Çevresindekilerin kendisini sürekli olarak küçümsemeye zarar vermeye ya da tehdit etmeye çalıştığına dair güçlü bir inanca sahiptirler.

Şizotipal Kişilik Bozuklukları

Şizotipal kişilik bozukluğu da yine A kümesi kişilik bozuklukları arasında yer alır. Sıra dışı düşünme ve davranış şekliyle kendisini gösteren bu bozuklukta hastalar garip bir düşünce şekline sahiptir. Üstelik çoğunlukla batıl inanca sahiptir.

B Kümesi Bozuklukları

Bu türden bir bozukluğa sahip olan bireylerse dengesiz duygular ile çarpık bir imaja sahip olmasıyla bilinir. Bununla beraber devamlı olarak dürtüsellik eğilimi gösteren bu bozukluğun türleriyse şunlardır:

Antisosyal Kişilik Bozukluğu

15 yaşından itibaren kendisini gösteren, çevresindeki diğer insanların haklarını umursamayan ve hakları ihlal eden kişilik örüntüsü olarak ifade edilir. Sıklıkla yalan konuşma, takma isimler kullanma, kişisel çıkarlar için insanları kandırma gibi semptomlarla görülen bu durum, yanı zamanda sinirlilik, saldırganlık, devamlı işinin olması, sorumluklarını yerine getirmeme gibi karakterize özelliklere sahiptir. Antisosyal kişilik bozukluğuna sahip olan bireyler sosyopat ya da psikopat olarak nitelendirilebilirken, bu kişiler çevresindekilere zarar verdiğinde pişman olmaz ya da vicdan azabı duymazlar.

Borderline Kişilik Bozukluğu

B kümesi kişilik bozukluklarından biri olan borderline kişilik bozukluğu, çevresindeki insanlarla olan ilişkilerinde, benlik algısında ve duygudurumunda tutarsızlık ya da dürtüsellik gösterilen bir bozukluktur. Bu türden bir bozukluğa sahip olan bireyler ilişkilerinde karşısındakini gözünde büyütme ve yerin dibine sokma gibi iki uç noktada seyreden tutarsız ve çoğu zaman gergin olan kişilerdir. Kimlik karmaşası ve süregelen bir boşluk duygusu bu duruma eşlik ederken, borderline olan bireyler aynı zamanda intihar düşüncesi ve hatta teşebbüsü de gösterebilir. Sınırda kişilik bozukluğu olarak da nitelendirilen borderline hastalığında uygunsuz, aşırı öfke ya da öfke kontrolü gerçekleştirmede ciddi ölçüde sorun yaşanır.

Histriyonik Kişilik Bozukluğu

Histriyonik kişilik bozukluğu, aşırı duygusallık ile ilgi çekme gibi durumlarla görülen bir kişilik örüntüsüdür. Histriyonik olan bireyler çoğu zaman bulunduğu ortamda ilgi odağı olmadığı durumlardan rahatsızlık duyar. Çevresindekilerle olan ilişkileri dikkat çekici, baştan çıkarıcı, ayartıcı ve cinsel yönden davranışlarla seyreder. Dikkat çekebilmek adına dış görünümünü kullanan bu kişiler, aynı zamanda kolay etki altında kalırken, yapmacık davranarak duygularını abartır.

Narsist Kişilik Bozukları

Yine B kümesi kişilik bozuklukları arasında yer alan narsist kişilik bozukluğu, beğenilme, büyüklenme, empati kuramama gibi durumlarla karakterize olan bir kişilik örüntüsüdür. Narsist olan kişiler yetenek ya da başarılarını abartırken, kendini üstün görme eğilimine sahiptir. Kendi çıkarları doğrultusunda çevresindekileri kullanmaktan çekinmeyen, aşırı derecede beğenilme arzusu taşıyan ve çevresindekilerin duygu ya da ihtiyaçlarını anlamak istemeyen bu kişiler, çoğu zaman saygısız davranışlar sergiler.

C Kümesi Kişilik Bozuklukları

C kümesi kişilik bozukluklarından herhangi birine sahip olan bireyler çoğu zaman korkak ya da gergin bir ruh haline sahiptir. Endişeli kişilik bozukluğu olarak da ifade edilebilen C kümesi bozukluklar şunlardır:

Çekingen Kişilik Bozukluğu

Çekingen kişilik bozukluğuna sahip olan bireyler, çoğunlukla sosyal temastan kaçınır. Bu davranışın nedeni yalnız olma arzusu değil, utandırılma ya da sert bir şekilde yargılanma korkusudur. Bu kişiler, reddedilme korkusunda dolayı çoğunlukla önemli sosyal deneyimi kaçırırlar. 

Bağımlı Kişilik Bozukluğu

Bağımlı kişilik bozukluğunda çaresizlik, karar verememe, boyun eğme gibi duyguların baskın olmasından kaynaklı olarak bireyin bir güvenceye sahip olmadığı görülür. Bu türden bir bozukluğa sahip olan bireyler, hayatında herhangi bir kişiyi fazla sahiplenirken, o kişiyi hoşnut edebilmek adına büyük çaba sarf eder. Pasif ve tutunma davranışları sergileyen bu kişiler, yoğun bir ayrılma korkusuyla karşı karşıyadır.

Obsesif-Kompulsif Kişilik Bozukluğu

Obsesif kompülsif bozukluk sıklıkla görülen kişilik bozukluklarından biridir. Hata yapma korkusuyla mükemmeliyetçilik, düzen ve kontrol gibi durumlarla karakterize olan bu durum, söz konusu korku nedeniyle çoğu zaman karar verememe, ayrıntılarla meşgul olma ve işleri tamamlama güçlüğüyle karakterizedir.

Kişilik Bozukluğu Nedenleri Nelerdir?

Kişilik, bir insanı diğerlerinden ayıran, eşsiz kılan duygu, düşünce ve davranışların birleşimi olarak tanımlanır. Dış dünyayla alakalı görüş, ilişki ve anlayışların dışında bireyin kendisini nasıl gördüğüyle alakalı olan kişilik, çocukluk döneminde gelişmeye ve şekillenmeye başlayan bir durumdur.

Kişilik genlerinden bazıları aile bireylerinden genetik aktarım yoluyla bireye geçer. Bu özelliklere genel olarak mizaç adı verilirken, kişilikse daha çok bireyin içinde büyüdüğü çevreyi, yaşanan olayları, aile bireyleri ve diğer insanlarla olan ilişkileri içerir.

Genetik ve çevresel faktörlerin kişilik bozukluğu nedenlerinden olduğu düşünülür. Genetik bir aktarım ya da yaşanan bir travma bu türden bir ruhsal bozukluğa karşı savunmasız bırakabilir. Her ne kadar kişilik bozukluğu nedenleri hakkında kesin bir kanı bulunmasa da bazı unsurların bu rahatsızlığa yol açtığı düşünülür. Bu unsurlarsa şunlardır:

• Aile bireylerinde kişilik bozukluğu ya da diğer akıl sağlığı rahatsızlıklarının bulunması,
• Çok sevilen birinin ölümü,
• Çocukluk döneminde yaşanan taciz ve istismar,
• Dengesiz ya da travmatik aile yaşamı,
• Bireyin kimyasındaki ya da yapısındaki farklılıklar.

Kişilik bozuklukları gerek bireyin kendisini gerekse ona değer veren yakınlarının yaşamını ciddi ölçüde etkileyen bir rahatsızlıktır. Üstelik çoğu zaman bireyin iş ve okul hayatını da olumsuz yönde etkiler.

Kişilik Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?

Kişilik bozuklukları genellikle semptomları, türleri, benzerlikleri ve özellikleri açısından 4 farklı grup altında incelenir. Kişilik bozukluğuna sahip olan birçok bireyde en az bir farklı kişilik bozukluğunu semptomları da görülür. Kişilik bozukluğu belirtilerinden bazılarıyla şunlardır:

Eksantrik Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Paranoid kişilik bozukluğu, şizotipal kişilik bozukluğu ve şizoid kişilik bozukluğunu içerir.

Paranoid Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Başkalarına karşı şüpheci olma ve güven duymama
• Çevresindekilerin kendisini kandırmaya ya da zarar vermeye çalıştığında dair düşünceler
• Başkalarının güvenilirliğine ve sadakatine karşı şüphe duyma
• Kin tutma
• Algılanan olay ya da hakaretlere öfkeli ve düşmanca tepki verme
• Çevresindekilerin kendisini kullanacağı düşüncesiyle güvensizlik
• Aşırı sinirlilik ve saldırganlık
• Eş ya da sevgilinin sadakatsiz olduğuna dair şüphe

Şizoid Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Yalnız kalma arzusu
• Sosyal ya da kişisel ilişkilere yönelik ilgisizlik
• Başka insanlara karşı kayıtsızlık
• Birçok aktiviteden zevk almama
• Sınırlı sayıda duygusal ifade
• Devamlı olarak partneri dışındaki biriyle cinsel ilişki arzusu yaşama

Dramatik Kişilik Bozukluğu Belirtileri

Dramatik kişilik bozukluğu, fazla duygusal, öngörülmesi mümkün olmayan düşünce ya da davranışlarla karakterize bir bozukluktur. Dramatik kişilik bozukluğunda antisosyal, borderline, histriyonik ve narsist kişilik bozukluğu belirtileri bir arada görülür.

Antisosyal Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Başkalarının duygu ya da ihtiyaçlarını dikkate almama
• Yalan söyleme
• Hırsızlık ve suç işleme eğilimi
• Takma isim kullanma
• Başkalarının haklarını göz ardı etme ve ihlal etme
• Kendisinin ya da çevresindekilerin güvenliğini göz ardı etme
• Çoğunlukla şiddet içeren davranışlar sergileme
• Yaptıklarından pişman olmama
• Tutarsız ve sorumsuz davranışlar sergileme

Şizotipal Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Tuhaf giysiler giyme
• Batıl inançlara ve davranış şekillerine sahip olma
• Uç noktalardaki duyguların anlık değişimi
• Adını fısıldayan sesler duyma gibi tuhaf algısal deneyimler
• Sosyal kaygı ve yakın ilişkileri eksik yaşama
• Bazı olayların yalnızca kendisi için gizli mesaj olduğuna dair inanış
• İnsanları ve olayları davranışlarıyla etkileyebilme düşüncesi

Sınırda Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Güvensiz cinsel ilişki, kumar ya da devamlı olarak para harcama isteği
• Kararsız ve kırılgan özgüven
• Sık ve yoğun yaşanan öfke nöbetleri
• İntihar davranışları ya da kendine zarar verme eğilimleri
• Devamlı olarak yaşanan boşluk hissi
• Yalnızlık ya da terk edilme korkusu
• Stres kaynaklı paranoya

Histriyonik Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Devamlı olarak dikkat çekme
• Cinsel açıdan devamlı aktif olma
• Aşırı duygusal ve dramatik ruh haline sahip olma
• Fiziksel görünümden dolayı yaşanan aşırı endişe
• Hızlı değişim gösteren duygular
• Başkalarından kolayca etkilenme
• İnsan ilişkilerinde gerçekte olduğundan daha yakın olduğunu düşünme

Narsisistik Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Özel olduğuna ve diğerlerinden farklı olduğuna inanma
• Başarı ya da yetenekleri abartma
• Kibir
• Güç, başarı ve çekicilik fantezileri
• Başkalarının duygu ve ihtiyaçlarını önemsememe
• Devamlı övgü ve hayranlık beklentileri
• Başkalarını kıskanma ya da başkaları tarafından kıskanıldığını düşünme
• İnsanlardan faydalanma ve yalan söylem

Endişeli Kişilik Bozuklukları Belirtileri

Endişeli kişilik bozukluğu çoğu zaman devamlı olan korku ve endişeli ruh haliyle karakterizedir. Bağımlı, önleyici ve obsesif kompulsif bozukluk gibi kişilik bozukluklarını kapsar.

Çekingen Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Eleştiri ya da reddedilme korkusu
• Çekici olmadığını hissetme
• Yetersiz olduğunu düşünme
• İnsan ilişkilerinde utangaçlık
• Yabancılarla tanışmaktan korkma
• İnsan ilişkilerinde temas gerektiren işlerden kaçınma
• Utanma, onaylanmama ya da alay edilme korkusu

Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Düzen, kurallar ve detaylarla meşgul olma
• Aşırı mükemmeliyetçilik
• Bir projeyi tamamlayamama korkusu
• Kırık ya da değersiz nesneleri atamama
• İşe ya da projeye aşırı bağlılık sebebiyle aile ve arkadaşları ihmal etme
• İnsanların, görevlerin ve durumların kontrolünü elinde tutma
• Sert ve inatçı ruh hali
• Para harcama konusunda yanlış kontrol
• Ahlak, etik ve değerler açısından esnek davranışlar sergilememe
• Obsesif kompulsif kişilik bozukluğu, bir çeşit anksiyete sorunu olan obsesif kompulsif bozuklukla aynı şey değildir.

Bağımlı Kişilik Bozukluğu Belirtileri

• Çevresindekilere karşı aşırı bağımlılık
• Yalnız kaldığında kendi bakımını sağlayamama
• Özgüven eksikliği
• Başkalarına karşı itaatkâr davranış sergileme
• Kendisine güvenmek zorunda kalmaktan aşırı derecede korkma
• Yakın bir ilişki bittiğinde hemen ardından yeni bir ilişkiye başlama
• Proje başlatma ve hayata geçirme konusunda güçlük çekme

Kişilik Bozukluğu Tanısı Nasıl Koyulur?

Kişilik özellikler ve kişilik bozuklukları arasındaki farkı anlamak son derece önemlidir. Yalnız zaman geçirmekten hoşlanan ya da utangaç olan bir kişiye şizoid kişilik bozukluğu tanısının koyulması mümkün değildir. Her iki durum arasındaki en önemli fark, çoğunlukla belli başlı alanlarda bireyin kişilik fonksiyonlarının değerlendirilmesi üzerine belirlenir. Bu fonksiyonlar şunlardır:

• İkili ilişkilerdeki tutum
• Davranış ve dürtü kontrolü
• Kimliğinden haberdar olma
• Duygusal davranışlar
• Gerçeklik bilinci

Kişilik bozukluğuna sahip olan insanlardaki semptomlar detaylı bir şekilde araştırılır. Uzman psikolog tarafından hastanın öyküsü dinlenerek gerekli muayene gerçekleştirilir. Kişilik bozukluğu tanısı koyabilmek için özellikle gerçekleştirilen bir laboratuvar testi bulunmazken, buna karşın hastadaki tanı kriterlerini tespit edebilmek için farklı testler talep edilebilir.

Her türden kişilik bozukluğunun kendisine özgü bir özelliği bulunur. Çoğu zaman bu türden bozuklukların teşhis edilmesinde en az 2 diğer semptomun da görülmesi gerekir. Bu semptomlar;

• İnsanlara ve davranışlar karşı yaklaşım şekli,
• İnsanları ve olayları algılama ya da yorumlama şekli,
• Dürtülerin kontrolü,
• Duygusal tepkilerin uygunluğu olarak örneklendirilir.

Kişilik Bozukluğu Tedavi Yöntemleri Nelerdir?

Kişilik bozukluğuna sahip olan bireyler durumunun farkında olmadığından kendi başlarına tedavi aramazlar. Bu nedenle birçok hasta için kişilik bozukluğu tedavisi mümkün olmaz. Hastaların tedavi almama sebeplerinden bir diğeri de aynı şekilde hayatlarına devam ediyor olmalarıdır.

Kişilik bozukluklarının birçoğu zamanında teşhis edilemediğinden uzun yıllar boyunca devam eder ve bu hastaların tedavisi son derece güçtür. Bununla beraber tedavi edilen hastalarda ise rahatsız eden belirtilerin büyük ölçüde hafiflediği görülür.

Kişilik bozukluğu tedavisi genellikle bozukluğun türüne bağlı olarak değişiklik gösterir. Fakat bu türden ruhsal bozukluklarda en birinci tedavi yöntemi psikoterapidir. Terapi yöntemlerinde hastanın hatalı düşünce kalıplarının değerlendirilmesi ve yeni düşünceyle davranış kalıplarını öğrenmesi amaçlanır. Üstelik bu yöntemler sayesinde hastanın sorunlarıyla başa çıkma becerisi gelişirken, insanlarla olan ilişkileri de daha sağlıklı bir hal alır.

Ailenizde ya da yakın çevrenizde kişilik bozukluğuna sahip olan bireyler varsa, en doğru şekilde nasıl destek ve yardım alacağıyla alakalı kliniğimize müracaat edebilir, uzman psikologlarımızdan yardım alabilirsiniz.